Πριν μερικές μέρες έγινα μάρτυρας ενός διαλόγου μπαμπά και κόρης που με προβλημάτισε. Άκουσα τον μπαμπά να λέει «Ξέρεις, είναι δική μου δουλειά να κάνω βέβαιο ότι είσαι καλός άνθρωπος.» Πρώτη σκέψη ήταν «Ναι, έτσι ακριβώς, μπράβο! Είναι δική σου ευθύνη!» Ο διάλογος όμως συνεχίστηκε. Το κοριτσάκι, μάλλον πέντε ή έξι χρονών, είπε κλαψιάρικα «Μα είμαι καλός άνθρωπος!» και ο μπαμπάς του απάντησε «Όχι, οι καλοί άνθρωποι δεν χτυπάνε άλλους ανθρώπους». Κι εκεί ήταν που το μυαλό μου γύρισε στα διδάγματα της Brené Brown και στο βιβλίο της «I thought it was just me (Βut it isn’t)» που διάβασα πρόσφατα.
Η Brené Brown ερευνά εδώ και είκοσι χρόνια το θάρρος, την ευαισθησία, την ντροπή και την ενσυναίσθηση (courage, vulnerability, shame and empathy). Σε έναν από τους λόγους που έχει δώσει (και που μπορείς να βρεις στο YouTube) ξεκινάει λέγοντας ότι κάποτε στο αεροπλάνο ο διπλανός συνεπιβάτης τη ρώτησε τι δουλειά κάνει, εκείνη απάντησε «ερευνώ το θάρρος και την ευαισθησία», εκείνος ανταπάντησε «κατάλαβα, τα δύο αντίθετα» και εκείνη αμέσως σκέφτηκε «τώρα να του απαντήσω ή να τον αφήσω στη μοίρα του;» (πολύ ελεύθερη μετάφραση του “Do I engage or do I not engage?”) Και ο λόγος γι’ αυτήν τη σκέψη είναι ότι η πλειοψηφία των ανθρώπων θεωρούν την ευαισθησία αντίθετη της έννοιας του θάρρους, αν κάποιος δείξει ευαισθησία θεωρείται αδύναμος κι όχι δυνατός. Όμως αυτό που προέκυψε από την πολυετή έρευνα της Brené Brown είναι ότι δεν μπορείς να έχεις το ένα χωρίς το άλλο. Δεν μπορείς να δείξεις θάρρος αν δεν είσαι έτοιμος να μπεις σε αυτή την ευαίσθητη και ευάλωτη θέση και να μοιραστείς κάτι από τον εαυτό σου. Και είναι θαρραλέα πράξη όταν αποφασίζεις να είσαι ευαίσθητος, να ρίξεις την πανοπλία σου και την εικόνα/περσόνα που προσπαθείς να χτίσεις για τα μάτια του κόσμου, και να είσαι ο αυθεντικός εαυτός σου είτε με κάποιον φίλο είτε με κάποιον άγνωστο. Παρόλο που στην εποχή μας η ευαισθησία είναι συνώνυμο της αδυναμίας, η Brené Brown πρεσβεύει ότι η ευαισθησία είναι δείγμα δύναμης και προαπαιτούμενο του θάρρους.
Επιστρέφοντας στο διάλογο μπαμπά και κόρης, νομίζω ότι είναι ένα κλασικό παράδειγμα για το πώς πάρα πολλοί γονείς χρησιμοποιούν το αίσθημα της ντροπής ως εργαλείο για να μεγαλώσουν και να «παιδαγωγήσουν» τα παιδιά τους. Στο πρώτο άκουσμα δεν θα πάει το μυαλό σου ότι τα λόγια του μπαμπά δεν ήταν σωστά. Καθώς τα επεξεργάζεσαι ξανά και ξανά συνειδητοποιείς ότι κάτι πάει λάθος. Από πού κι ως πού το να πεις σε κάποιον «Ε, εσύ δεν είσαι καλός άνθρωπος!» θα τον βοηθήσει να γίνει καλός άνθρωπος; Έρευνες έχουν δείξει ότι είναι πιο αποτελεσματικό όταν προσπαθείς να αλλάξεις μια συμπεριφορά να αλλάξεις την «ταυτότητα» που έχεις συνδυάσει με αυτή τη συμπεριφορά. Ως «ταυτότητα» εννοούνται χαρακτηριστικά που κάποιος αποδίδει στον εαυτό του ή κάποιος άλλος αποδίδει σε εκείνον στα πλαίσια ενός ρόλου [1]. Για παράδειγμα, κάποιος που ως τώρα θεωρεί τον εαυτό του τεμπέλη, είναι πιο εύκολο να αλλάξει συμπεριφορά αν σταματήσει να θεωρεί τον εαυτό του «τεμπέλη» και αντίθετα σκεφτεί ότι «Είμαι εργατικός άνθρωπος, απλά κάποιες φορές χρειάζομαι ξεκούραση» [2]. Αυτό συμβαίνει γιατί ο άνθρωπος τείνει να δρα με τρόπο που επιβεβαιώνει αυτό που πιστεύει για τον εαυτό του. Οπότε, στην περίπτωση διαπαιδαγώγησης ενός παιδιού, είναι πιο χρήσιμο και αποτελεσματικό να ενισχύσεις την πίστη του παιδιού ότι είναι πράγματι καλός άνθρωπος, γι’ αυτό και η συγκεκριμένη συμπεριφορά δεν του ταιριάζει. Πρέπει να βοηθήσεις το παιδί να καταλάβει ότι αυτό που έκανε ήταν λάθος και να του μάθεις ίσως τρόπους με τους οποίους μπορεί να επανορθώσει για τη συμπεριφορά του, αντί να το κάνεις να πιστέψει ότι είναι κακός άνθρωπος.
Η σύνδεση ταυτότητας και συμπεριφοράς είναι πολύ δυνατή, τόσο στους ενήλικες όσο και στα παιδιά, και την έχω παρατηρήσει πολλαπλές φορές και στην αίθουσα του νηπιαγωγείου και στο κοινωνικό μου περιβάλλον. Το παιδί [3] τείνει να δρα σύμφωνα με την «ταυτότητα» που κάποιος του έχει δώσει. Για παράδειγμα, στο νηπιαγωγείο ένα πεντάχρονο αγόρι συμπεριφερόταν πολύ διαφορετικά όταν συναναστρεφόταν με τη νηπιαγωγό, η οποία πολύ συχνά το χαρακτήριζε «ταραξία», «άτακτο» μπροστά σε όλη την τάξη, και πολύ διαφορετικά όταν η νηπιαγωγός δεν ήταν παρούσα και το μάθημα γινόταν από κάποια φοιτήτρια/εκπαιδευόμενη νηπιαγωγό. Η διαφορά ήταν ότι η νηπιαγωγός της τάξης του είχε δώσει την ταυτότητα του «άτακτου» και ακόμα κι αν το παιδί ήταν ήσυχο για τη διάρκεια όλης της μέρας με εξαίρεση λίγα λεπτά στο διάλειμμα, η νηπιαγωγός θα θεωρούσε ότι αυτό είναι απόδειξη ότι πράγματι το παιδί αυτό είναι άτακτο. Την ίδια μέρα, στην ίδια τάξη, ένα από τα θεωρητικά «ήσυχα» παιδιά της τάξης μπορεί να συμπεριφερόταν χειρότερα από το «άτακτο» παιδί, κι όμως η νηπιαγωγός θα συνέχιζε να θεωρεί ότι πρόκειται για ένα κατά κανόνα ήσυχο παιδί που έτυχε να συμπεριφερθεί άσχημα. Η τεράστια διαφορά έγκειται στο ότι η νηπιαγωγός στο ένα παιδί γεννούσε το αίσθημα της ντροπής ενώ στο άλλο το αίσθημα της κατανόησης. Το «ήσυχο» παιδί που παραφέρθηκε ήξερε ότι η νηπιαγωγός περιμένει από αυτό καλή συμπεριφορά, ενώ το «άτακτο» παιδί που καθόταν φρόνιμο σχεδόν όλη μέρα ήξερε ότι η νηπιαγωγός περιμένει την παραμικρή αφορμή για να επαληθεύσει αυτό που ήδη πιστεύει.
Αυτό που θα κρατήσω οπωσδήποτε από το βιβλίο της Brené Brown ήταν ο διαχωρισμός του να νιώθεις ένοχος για κάτι που έκανες με το να νιώθεις ντροπιασμένος για κάτι που έκανες. Η διαφορά έγκειται στο ότι όταν νιώθεις ένοχος ή νιώθεις τύψεις για κάτι αυτό που σκέφτεσαι είναι «έκανα κάτι κακό», ενώ όταν νιώθεις ντροπιασμένος σκέφτεσαι «είμαι κακός». Με τον ίδιο τρόπο, ένας μαθητής που δίνει μια λάθος απάντηση μπροστά σε όλη την τάξη μπορεί να σκεφτεί με δύο τρόπους «είπα κάτι λάθος/είπα κάτι χαζό» ή «είμαι λάθος/είμαι χαζός». Έρευνες που έγιναν σε παιδιά και παρακολούθησαν τη συμπεριφορά τους ως πολύ αργότερα στη ζωή τους, έδειξαν ότι τα παιδιά που είχαν υψηλά αισθήματα ενοχής («έκανα κάτι κακό»), ήταν πιο πιθανόν να συνεχίσουν τις σπουδές τους και να είναι επιτυχημένα, ενώ τα παιδιά που είχαν υψηλά αισθήματα ντροπής («είμαι κακό παιδί») ήταν πιο πιθανόν να εκδηλώσουν εγκληματική συμπεριφορά, να εγκαταλείψουν το σχολείο και να κάνουν ναρκωτικά.
Πρέπει, λοιπόν, ως ενήλικες, ως γονείς, ως θείοι, ως εκπαιδευτικοί, ως καθοδηγητές των παιδιών, να συνειδητοποιήσουμε τι ωφελεί και τι δεν ωφελεί τα παιδιά, που βέβαια είναι το ίδιο με το τι ωφελεί και τι δεν ωφελεί εμάς τους ίδιους. Σκέψου για λίγο τη διαφορά αν ένας γονιός, μετά από μία ανεπιθύμητη συμπεριφορά του παιδιού του, του εξηγήσει ότι αυτό που έκανε ήταν λάθος και κακό, αντί να του πει ότι επειδή επέδειξε αυτή τη συμπεριφορά σημαίνει ότι το ίδιο το παιδί είναι λάθος και κακό. Σκέψου επίσης τον εαυτό σου. Πώς θα αντιδρούσες εσύ, ως ενήλικας, εάν κάποιος (το αφεντικό σου, η μητέρα σου, ένας φίλος σου) σου έλεγε ότι έκανες κάτι λάθος ή σου έλεγε ότι είσαι λάθος; Θα προτιμούσες μια συμπεριφορά σου να καθορίσει πώς σκέφτεται κάποιος για σένα συνολικά ή απλά να λειτουργήσει ως παράδειγμα ότι όλοι κάποιες φορές κάνουμε λάθη;
Σου προτείνω ανεπιφύλακτα οτιδήποτε έχει δημιουργήσει η Brené Brown, βιβλία, ομιλίες, ακαδημαϊκά βιβλία, άρθρα. Σε ελληνική μετάφραση, μπορείς να διαβάσεις το βιβλίο της «Ζήσε τη ζωή σου με τόλμη» (Daring Greatly, How the Courage to Be Vulnerable Transforms the Way We Live, Love, Parent, and Lead) ενώ αν είσαι φαν του Audible θα βρεις πολλά από τα βιβλία της και εκεί (στα αγγλικά).
1. “The Link between Identity and Role Performance”, Peter J. Burke, Donald C. Reitzes, Social Psychology Quarterly 1981, Vol. 44, No. 2, p. 84.
2. Το βιβλίο του Ayodeji Awosika "You 2.0: Stop Feeling Stuck, Reinvent Yourself, and Become a Brand New You - Master the Art of Personal Transformation" έχει ένα ολόκληρο κεφάλαιο για τις ταυτότητες/ιδιότητες που έχουμε δώσει στον εαυτό μας και πώς να τις τροποποιήσουμε ώστε να μην μας κρατούν πια αιχμάλωτους.
3. Αναφέρομαι σε παιδιά χωρίς ειδικά προβλήματα συμπεριφοράς.
Η Brené Brown ερευνά εδώ και είκοσι χρόνια το θάρρος, την ευαισθησία, την ντροπή και την ενσυναίσθηση (courage, vulnerability, shame and empathy). Σε έναν από τους λόγους που έχει δώσει (και που μπορείς να βρεις στο YouTube) ξεκινάει λέγοντας ότι κάποτε στο αεροπλάνο ο διπλανός συνεπιβάτης τη ρώτησε τι δουλειά κάνει, εκείνη απάντησε «ερευνώ το θάρρος και την ευαισθησία», εκείνος ανταπάντησε «κατάλαβα, τα δύο αντίθετα» και εκείνη αμέσως σκέφτηκε «τώρα να του απαντήσω ή να τον αφήσω στη μοίρα του;» (πολύ ελεύθερη μετάφραση του “Do I engage or do I not engage?”) Και ο λόγος γι’ αυτήν τη σκέψη είναι ότι η πλειοψηφία των ανθρώπων θεωρούν την ευαισθησία αντίθετη της έννοιας του θάρρους, αν κάποιος δείξει ευαισθησία θεωρείται αδύναμος κι όχι δυνατός. Όμως αυτό που προέκυψε από την πολυετή έρευνα της Brené Brown είναι ότι δεν μπορείς να έχεις το ένα χωρίς το άλλο. Δεν μπορείς να δείξεις θάρρος αν δεν είσαι έτοιμος να μπεις σε αυτή την ευαίσθητη και ευάλωτη θέση και να μοιραστείς κάτι από τον εαυτό σου. Και είναι θαρραλέα πράξη όταν αποφασίζεις να είσαι ευαίσθητος, να ρίξεις την πανοπλία σου και την εικόνα/περσόνα που προσπαθείς να χτίσεις για τα μάτια του κόσμου, και να είσαι ο αυθεντικός εαυτός σου είτε με κάποιον φίλο είτε με κάποιον άγνωστο. Παρόλο που στην εποχή μας η ευαισθησία είναι συνώνυμο της αδυναμίας, η Brené Brown πρεσβεύει ότι η ευαισθησία είναι δείγμα δύναμης και προαπαιτούμενο του θάρρους.
Επιστρέφοντας στο διάλογο μπαμπά και κόρης, νομίζω ότι είναι ένα κλασικό παράδειγμα για το πώς πάρα πολλοί γονείς χρησιμοποιούν το αίσθημα της ντροπής ως εργαλείο για να μεγαλώσουν και να «παιδαγωγήσουν» τα παιδιά τους. Στο πρώτο άκουσμα δεν θα πάει το μυαλό σου ότι τα λόγια του μπαμπά δεν ήταν σωστά. Καθώς τα επεξεργάζεσαι ξανά και ξανά συνειδητοποιείς ότι κάτι πάει λάθος. Από πού κι ως πού το να πεις σε κάποιον «Ε, εσύ δεν είσαι καλός άνθρωπος!» θα τον βοηθήσει να γίνει καλός άνθρωπος; Έρευνες έχουν δείξει ότι είναι πιο αποτελεσματικό όταν προσπαθείς να αλλάξεις μια συμπεριφορά να αλλάξεις την «ταυτότητα» που έχεις συνδυάσει με αυτή τη συμπεριφορά. Ως «ταυτότητα» εννοούνται χαρακτηριστικά που κάποιος αποδίδει στον εαυτό του ή κάποιος άλλος αποδίδει σε εκείνον στα πλαίσια ενός ρόλου [1]. Για παράδειγμα, κάποιος που ως τώρα θεωρεί τον εαυτό του τεμπέλη, είναι πιο εύκολο να αλλάξει συμπεριφορά αν σταματήσει να θεωρεί τον εαυτό του «τεμπέλη» και αντίθετα σκεφτεί ότι «Είμαι εργατικός άνθρωπος, απλά κάποιες φορές χρειάζομαι ξεκούραση» [2]. Αυτό συμβαίνει γιατί ο άνθρωπος τείνει να δρα με τρόπο που επιβεβαιώνει αυτό που πιστεύει για τον εαυτό του. Οπότε, στην περίπτωση διαπαιδαγώγησης ενός παιδιού, είναι πιο χρήσιμο και αποτελεσματικό να ενισχύσεις την πίστη του παιδιού ότι είναι πράγματι καλός άνθρωπος, γι’ αυτό και η συγκεκριμένη συμπεριφορά δεν του ταιριάζει. Πρέπει να βοηθήσεις το παιδί να καταλάβει ότι αυτό που έκανε ήταν λάθος και να του μάθεις ίσως τρόπους με τους οποίους μπορεί να επανορθώσει για τη συμπεριφορά του, αντί να το κάνεις να πιστέψει ότι είναι κακός άνθρωπος.
Η σύνδεση ταυτότητας και συμπεριφοράς είναι πολύ δυνατή, τόσο στους ενήλικες όσο και στα παιδιά, και την έχω παρατηρήσει πολλαπλές φορές και στην αίθουσα του νηπιαγωγείου και στο κοινωνικό μου περιβάλλον. Το παιδί [3] τείνει να δρα σύμφωνα με την «ταυτότητα» που κάποιος του έχει δώσει. Για παράδειγμα, στο νηπιαγωγείο ένα πεντάχρονο αγόρι συμπεριφερόταν πολύ διαφορετικά όταν συναναστρεφόταν με τη νηπιαγωγό, η οποία πολύ συχνά το χαρακτήριζε «ταραξία», «άτακτο» μπροστά σε όλη την τάξη, και πολύ διαφορετικά όταν η νηπιαγωγός δεν ήταν παρούσα και το μάθημα γινόταν από κάποια φοιτήτρια/εκπαιδευόμενη νηπιαγωγό. Η διαφορά ήταν ότι η νηπιαγωγός της τάξης του είχε δώσει την ταυτότητα του «άτακτου» και ακόμα κι αν το παιδί ήταν ήσυχο για τη διάρκεια όλης της μέρας με εξαίρεση λίγα λεπτά στο διάλειμμα, η νηπιαγωγός θα θεωρούσε ότι αυτό είναι απόδειξη ότι πράγματι το παιδί αυτό είναι άτακτο. Την ίδια μέρα, στην ίδια τάξη, ένα από τα θεωρητικά «ήσυχα» παιδιά της τάξης μπορεί να συμπεριφερόταν χειρότερα από το «άτακτο» παιδί, κι όμως η νηπιαγωγός θα συνέχιζε να θεωρεί ότι πρόκειται για ένα κατά κανόνα ήσυχο παιδί που έτυχε να συμπεριφερθεί άσχημα. Η τεράστια διαφορά έγκειται στο ότι η νηπιαγωγός στο ένα παιδί γεννούσε το αίσθημα της ντροπής ενώ στο άλλο το αίσθημα της κατανόησης. Το «ήσυχο» παιδί που παραφέρθηκε ήξερε ότι η νηπιαγωγός περιμένει από αυτό καλή συμπεριφορά, ενώ το «άτακτο» παιδί που καθόταν φρόνιμο σχεδόν όλη μέρα ήξερε ότι η νηπιαγωγός περιμένει την παραμικρή αφορμή για να επαληθεύσει αυτό που ήδη πιστεύει.
Αυτό που θα κρατήσω οπωσδήποτε από το βιβλίο της Brené Brown ήταν ο διαχωρισμός του να νιώθεις ένοχος για κάτι που έκανες με το να νιώθεις ντροπιασμένος για κάτι που έκανες. Η διαφορά έγκειται στο ότι όταν νιώθεις ένοχος ή νιώθεις τύψεις για κάτι αυτό που σκέφτεσαι είναι «έκανα κάτι κακό», ενώ όταν νιώθεις ντροπιασμένος σκέφτεσαι «είμαι κακός». Με τον ίδιο τρόπο, ένας μαθητής που δίνει μια λάθος απάντηση μπροστά σε όλη την τάξη μπορεί να σκεφτεί με δύο τρόπους «είπα κάτι λάθος/είπα κάτι χαζό» ή «είμαι λάθος/είμαι χαζός». Έρευνες που έγιναν σε παιδιά και παρακολούθησαν τη συμπεριφορά τους ως πολύ αργότερα στη ζωή τους, έδειξαν ότι τα παιδιά που είχαν υψηλά αισθήματα ενοχής («έκανα κάτι κακό»), ήταν πιο πιθανόν να συνεχίσουν τις σπουδές τους και να είναι επιτυχημένα, ενώ τα παιδιά που είχαν υψηλά αισθήματα ντροπής («είμαι κακό παιδί») ήταν πιο πιθανόν να εκδηλώσουν εγκληματική συμπεριφορά, να εγκαταλείψουν το σχολείο και να κάνουν ναρκωτικά.
Πρέπει, λοιπόν, ως ενήλικες, ως γονείς, ως θείοι, ως εκπαιδευτικοί, ως καθοδηγητές των παιδιών, να συνειδητοποιήσουμε τι ωφελεί και τι δεν ωφελεί τα παιδιά, που βέβαια είναι το ίδιο με το τι ωφελεί και τι δεν ωφελεί εμάς τους ίδιους. Σκέψου για λίγο τη διαφορά αν ένας γονιός, μετά από μία ανεπιθύμητη συμπεριφορά του παιδιού του, του εξηγήσει ότι αυτό που έκανε ήταν λάθος και κακό, αντί να του πει ότι επειδή επέδειξε αυτή τη συμπεριφορά σημαίνει ότι το ίδιο το παιδί είναι λάθος και κακό. Σκέψου επίσης τον εαυτό σου. Πώς θα αντιδρούσες εσύ, ως ενήλικας, εάν κάποιος (το αφεντικό σου, η μητέρα σου, ένας φίλος σου) σου έλεγε ότι έκανες κάτι λάθος ή σου έλεγε ότι είσαι λάθος; Θα προτιμούσες μια συμπεριφορά σου να καθορίσει πώς σκέφτεται κάποιος για σένα συνολικά ή απλά να λειτουργήσει ως παράδειγμα ότι όλοι κάποιες φορές κάνουμε λάθη;
Σου προτείνω ανεπιφύλακτα οτιδήποτε έχει δημιουργήσει η Brené Brown, βιβλία, ομιλίες, ακαδημαϊκά βιβλία, άρθρα. Σε ελληνική μετάφραση, μπορείς να διαβάσεις το βιβλίο της «Ζήσε τη ζωή σου με τόλμη» (Daring Greatly, How the Courage to Be Vulnerable Transforms the Way We Live, Love, Parent, and Lead) ενώ αν είσαι φαν του Audible θα βρεις πολλά από τα βιβλία της και εκεί (στα αγγλικά).
1. “The Link between Identity and Role Performance”, Peter J. Burke, Donald C. Reitzes, Social Psychology Quarterly 1981, Vol. 44, No. 2, p. 84.
2. Το βιβλίο του Ayodeji Awosika "You 2.0: Stop Feeling Stuck, Reinvent Yourself, and Become a Brand New You - Master the Art of Personal Transformation" έχει ένα ολόκληρο κεφάλαιο για τις ταυτότητες/ιδιότητες που έχουμε δώσει στον εαυτό μας και πώς να τις τροποποιήσουμε ώστε να μην μας κρατούν πια αιχμάλωτους.
3. Αναφέρομαι σε παιδιά χωρίς ειδικά προβλήματα συμπεριφοράς.